خلاصه فصل دهم کتاب: نرخ بهره
بهره ، مقدار پولی است که واحدهای دارای مازاد از واحد های دارای کسری به منظور قرض دادن پس انداز هایشان مطالبه میکنند.
مبادله بین مصرف حال و آینده
نرخ بهره به جامعه در تصمیم گیری چگونگی تخصیص درآمدش به کالاها و خدمات در طول زمان،کمک میکند. نرخ بهره بازار، بیانگر نرخی است که یک خانوار می تواند قدرت خریدحالش را با قدرت خرید آینده مبادله نماید.
بهره این امکان را برای مردم فراهم میسازد که ارزش حال و آینده را با یکدیگر مقایسه نمایند،زیرا چنین مقایسه ای است که مبادله قدرت خرید حال و آینده را فراهم می سازد. از آنجایی که خانوار های مختلف برای مصرف حال و آینده ترجیحات متفاوتی دارند، در یک نرخ بهره معین،بعضی از عاملهای اقتصادی به طور خالص قرض دهنده و برخی دیگر قرض گیرنده هستند.
نظریه بهره مبتنی بر وجوه وام دادنی
اقتصاد پولی را در نظر بگیرید که در آن بازار اعتبارات وجود ندارد. در چنین اقتصادی، دریافت کنندگان درآمد، بخشی از درآمد خودشان را برای خرید کالاها و خدمات (مصرف) به کار ببرند و بخش دیگر را به صورت پولی (شکل عمومی قدرت خرید) پس انداز نمایند. در چنین شرایطی پولی که نگهداری میشود در آینده مصرف و در صورتی که نرخ تورم را صفر در نظر بگیریم، میتوان همان مقدار کالا و خدمات را در هر زمانی در آینده خریداری نمود. اما اگر بازار اعتبارات در یک اقتصاد به وجود آید، علاوه بر دو مورد فوق، درآمد میتواند در جای سومی نیز به کار رود صاحبان درآمد میتوانند با قرض دادن بخشی از پس انداز های خود به دیگری بهره دریافت نمایند. در هر حال پس انداز کنندگان یا قرض دهندگان خالص، عرضه کننده وجوه به بازار اعتبارات و قرض کنندگان خالص، متقاضی وجوه از بازار اعتبارات میباشند.
عرضه اعتبارات: بخشی از عرضه اعتبارات ناشی از پس انداز جاری، بخشی مربوط به پس انداز درآمد های گذشته و بخشی هم مربوط به تغییر خالص در اعتبارات بانکی میباشد. در نرخهای بهره بالاتر، عرضه اعتبارات افزایش می یابد و اغلب خانوار ها و مؤسسات به طور خالص قرض دهنده خواهند بود و حاضراند بیش از درآمدشان پس انداز نمایند. در نرخهای بهره خیلی بالا، حتی مؤسسات دارای فعالیت های اقتصادی بسیار سود آور در می یابند که نمیتوانند با بازدهی منافع ناشی از سرمایه گذاری بهره را پرداخت نمایند. در چنین شرایطی آنها میتوانند با تبدیل شدن به یک پس انداز کننده خالص نرخ بازدهی بیشتری را بدست آورند.
در نمودار مشاهده میشود منحنی عرضه اعتبارات با شیب مثبت رسم شده و از چپ به راست با افزایش نرخ بهره، عرضه اعتبارات (SOC) نیز افزایش می یابد.
تقاضای اعتبارات: تقاضای اعتبارات از مجموع مازاد تقاضای خانوار ها،مؤسسات و دولت برای مصرف و سرمایه گذاری، نسبت به درآمدشان حاصل میشود. وقتی نرخ بهره بازار کاهش می یابد، اغلب مردم ترجیح میدهند قرض گیرنده خالص شوند و آنها تشخیص میدهند که نرخ بازاری بهره پایین تر از نرخ بهره فردی آنها است. در این شرایط آنها تصمیم به کاهش پس اندازشان میگیرند و در نرخ های بهره بسیار پایین حتی مردم که به آینده می اندیشند مصرف بیشتر در حال را به پس اندازکردن ترجیح میدهند و برای مؤسسات نیز نرخ های بهره پایین تر موجب افزایش سرمایه گذاری میشود. به طور خالص وقتی نرخ بهره کاهش می یابد به شرط آنکه دیگرعوامل را ثابت در نظر بگیریم مقدار اعتبارات تقاضا شده نیز افزایش می یابد.
منحنی تقاضای اعتبارات جامعه با شیب منفی و با کاهش نرخ بهره از i1 به i2 مقدار تقاضای اعتبارات از DOC1 به DOC2 افزایش می یابد. زیرا با کاهش نرخ بهره اغلب طرح ها و پروژهای سرمایه گذاری سود آور شده،موجب افزایش تقاضا برای تأمیین مالی سرمایه گذاری برای چنین طرحهایی میگردد.
تعادل در بازار اعتبارات و نرخ بهره بازار
نقطه تعادل در بازار اعتبارات،نقطه E ونرخ بهره تعادلی i2 میباشد.دراین نرخ بهره،مقدار اعتبارات عرضه شده و تقاضا شده EOC با یکدیگر برابرند.در نرخ بهره بیش از i2 درصد مقدار اعتبارات عرضه شده از مقدار اعتبارات تقاضا شده بیشتر گردیده یک مازاد عرضه اعتبارات در جامعه به وجود می آید و در اثر رقابت قرض دهندگان با یکدیگر نرخ بهره تا رسیدن به سطح تعادلی اش کاهش خواهد یافت. از طرف دیگر در نرخ بهره کمتر از i2 به لحاظ مازاد تقاضا و رقابت قرض گیرندگان برای کسب اعتبارات نرخ بهره تا رسیدن به سطح تعادلی افزایش می یابد.
تفاوت بین نرخ بهره اسمی و نرخ بهره حقیقی ( اثر فیشر )
در حقیقت نرخ بهره اسمی، به عنوان نرخ مبادله یک ریال امروز و یک ریال در سال آینده تعریف میشود. از طرف دیگر نرخ بهره حقیقی نرخ مبادله بین کالا و خدمات (نرخهای حقیقی ) در حال و آینده میباشد. در دنیایی که تورم و تنزلی وجود ندارد، نرخ بهره اسمی و حقیقی با هم برابرند.
رابطه بین نرخ های بهره و تورم انتظاری یا پیش بینی شده اولین بار به وسیله فیشر مطرح گردید. بر طبق نظریه فیشر اگر قرض دهندگان و قرض گیرندگان نرخ های تورم یکسانی را پیش بینی کنند در این صورت:
انواع نرخ بهره و نحوه محاسبه آنها
نرخ بهره اسمی: اگر قیمت اسمی یک ورقه قرضه دولتی 10000ریال باشد و دولت تعهد کند که هر سال 1000 ریال به عنوان بهره پرداخت نماید در این صورت نرخ بهره سالانه 10 درصد است. این نرخ بهره را نرخ بهره اسمی نیز می نامند. بنابر این نرخ بهره اسمی به صورت زیر محاسبه می شود.
نرخ بهره جاری: چنانچه بهره دریافتی سالیانه به قیمت جاری ورقه قرضه تقسیم گردد، در اینصورت نرخ بهره را جاری گویند. مثلاً ورقه قرضه ای که قیمت و نرخ بهره اسمی آن به ترتیب 10000ریال و 10 درصد می باشد، ممکن است در بازار به قیمت 9000ریال فروخته شود. در اینصورت نرخ بهره اسمی آن همچنان10 درصد است درحالی که نرخ بهره جاری آن 1/11درصد (1/11٪=9000÷100) میشود. نرخ بهره جاری را میتوان از رابطه زیر به دست آورد:
نرخ بهره مؤثر (نرخ بهره با توجه به سررسید): چنین اوراق قرضه ای با تنزیل فروخته می شود (به قیمتی کمتر از قیمت اسمی آنها) اما در سررسید شان به قیمت اسمی بازخرید میگردند. بنابراین در محاسبه نرخ بهره می بایستی هم سود سرمایه و هم پرداخت بابت بهره، منظور گردد.
که در این رابطه i نرخ بهره بازار است.
در این رابطه دو نکته لازم به ذکر است؛ نکته اول اینکه بین pv (ارزش حال دارایی)و جریان درآمدی آینده(Rها)یک رابطه مستقیم وجود دارد و با ثابت در نظر گرفتن سایر عوامل با افزایش درآمد خالص در سالهای ٱینده ارزش حال دارایی (قیمت فروش دارایی) نیز افزایش می یابد. نکته دوم اینکه در صورتی که Rها را ثابت در نظر بگیریم با کاهش نرخ بهره بازار قیمت فروش دارایی(ارزش حال آنها) افزایش خواهد یافت. به عبارت دیگر بین ارزش حال دارایی و نرخ بهره یک رابطه عکس وجود دارد.
مثال:فرض کنید یک ورقه قرضه که دارای قیمت اسمی 5000 ریال است پرداخت بهره سالیانه اش 250 ریال باشد اگر سررسید این ورقه قرضه سه سال و نرخ بهره بازار نیز 10 درصد باشد ارزش حال این ورقه قرضه چقدر است؟
مثال: نرخ بهره مؤثر برای ورقه قرضه ای که دارای سررسید سه ساله و ارزش اسمی 5000 ریال و قیمت جاری 4381.25 ریال است و در پایان هر سال 250 ریال به عنوان بهره پرداخت می شود چقدر است؟
از حل این رابطه مقدار i برابر با 10 درصد می شود.
کته قابل توجه این است که بین ارزش بازاری اوراق قرضه با نرخ بازاری بهره در اقتصاد رابطه عکس وجود دارد.یعنی هر وقت که نرخ بهره در اقتصاد افزایش یابد قیمت اوراق قرضه موجود کاهش می یابد.زیرا اوراق قرضه طبق تعریف نوعی دارایی می باشد که دارای درآمد ثابت ریالی در هر سال است.برعکس اگر نرخ بهره در بازار کاهش یابد قیمت بازاری اوراق قرضه موجود افزایش می یابد.به بیان دیگر دارندگان اوراق قرضه با توجه به تغییرات ارزش بازاری ورقه قرضه دارای سود و یا زیان سرمایه می شوند.
