خلاصه فصل پنجم

چگونگی پیدایش بانکداری در ایران: به عقیده  برخی از مورخین در ایران اولین سکه در ایران داریک و در زمان هخامنشیان و در دوره حکومت داریوش ضرب شده است. در دوره اشکانیان و ساسانیان نیز سکه هایی به نام درهم ضرب می شد اما این سکه ها رواج زیادی پیدا نکرد و بیشتر مبادلات بازرگانی در ان زمان باشمش و زرو سیم صورت میگرفت.

اسکناس که تاسال1368ه.ش که بانک شاهنشاهی ایران تشکیل گردید وجود نداشت. درشمال ایران پیش از تاسیس بانک شاهنشاهی روبل های روسی مدت زیادی رواج فراوان داشت به طوری که مجبور گردید به وسیله ی اعلامیه های رسمی مبادله از روسیه با روبل را ممنوع کرد؛ اما این اعلامیه ها کارگر نیفتاد و به لحاظ گسترش معملات بازرگانی با کشور روسیه، روبل های رایج درایران در بعضی مواقع حتی تا50درصد پول در گردش را تشکیل می داد.

در ایران از زمان های قدیم صرافانی وجود داشتند که کار انها مبادله و نقل وانتقال پول بود که در مقابل بهره زیادی که می گرفتند اقدام به پرداخت وام می کردند. از اواخر قرن 12ه.ش به بعد به تدریج از تعداد صرافان کاسته شد و فکر ایجاد بانک به روش جدید مطرح گردید.

بانک شرق نزدیک: اولین بانک در ایران، تاسیس در 1267ه.ش؛ یک موسسه انگلیسی بود و مرکز فعالیت ان درلندن و هندوستان قرار داشت و بدون اخذ مجوز ازدولت وقت ایران اقدام به تاسیس چند شعبه در چندین شهر ایران نمود. با تاسیس شعب بانک مذکور، بانک اقدام به انتشار اوراقی باعنوان حواله و عهده  خزانه دار خود نمود و به جریان انداخت که ارزش انها از پنج قران به بالا بود و در مقابل ارایه انها، شعب ان بانک سکه های نقره پرداخت میکردند. اوراق بانک مذکور در تهران رواج فراوانی پیدا کرد و به منزله اسکناس در دست مردم در جریان بود. اگرچه بانک مذکور در نظر داشت کلیه معاملات بازرگانی و بانکی را در ایران به خود اختصاص دهد، اما بعد از 2سال  و در سال 1890 مجبور گردید کلیه شعب و اموال خود را به بیست هزار لیره به بانک شاهنشاهی ایران بفروشد.

بانک شاهنشاهی ایران: در سال 1252ه.ش یک نفرانگلیسی به نام بارون جولیوس دو رویتر موفق گردید امتیازات وسیعی از شاه قاجار کسب نماید که شامل انحصار کامل تجارت ایران، کشیدن راه اهن، حق انحصار استخراج معادن باستثنای معادن طلا و نقره، حفر قنات و هرگونه وسایل ابیاری و تاسیس بانک به مدت 70سال و بالاخره مقاطعه درامد گمرک های کشور برای مدت25سال  بود. چند سال بعد در سال 1267ه.ش مجددا امتیاز دیگری به منظور تاسیس بانکی به نام بانک شاهنشاهی ایران به بارون دو رویتر برای مدت60 سال داده شد که مرکز اصلی ان در لندن و اداره مرکزی ان در تهران بود. سرمایه این بانک در تاریخ تاسیس مبلغ یک میلیون لیره انگلیسی تعیین شد که تماما پرداخت گردیده بود. بانک شاهنشاهی ایران حق انحصاری انتشار اسکناس را داشت و از پرداخت هرگونه مالیات معاف بود.

بانک استقراضی ایران: در سال 1268 یکی از ااتباع روس به نام ژاک پولیاکف، امتیاز تاسیس بانک استقراضی روس را برای مدت 75 سال از ناصرالدین شاه دریافت کرد. دولت روس برای افزای نفوذش در ایران کلیه سهام این شرکت را خریداری کرد و عهده ان را خود در ایران به عهده گرفت. بر طبق اساسنامه این بانک نه تنها حق کلیه انجام مبادلات را داشت، بلکه معاملات زیر را میتوانست انجام دهد: خرید و فروش کالا به حساب خود؛ خرید و فروش ارز خارجی و فلزهای گران بهابه حساب خود؛ خرید و فروش اوراق قرضه و سهام به حساب خود؛ مشارکت در بنگاه های مالی و صنعتی که با مقاصد بانک مطابقت داشته باشد؛ تحصیل هرگونه امتیاز ازجمله کشیدن خطوط راه اهن وتلگراف.

همچنین، بانک مذبور عهده دار تسویه حساب بازرگانی ایران و روس نیز گردید. ازآنجایی که بانک اسقراضی بیشتر به عملیات سیاسی میپرداخت فعالیت ان خیلی با موفقیت همراه نبود،زیرا این بانک علی رغم اینکه به سپرده ها بهره نیز پرداخت میکرد اما سپرده اشخاص به میزان قابل توجه نرسید. لذا در سال 1301به موجب مقررات عهدنامه 1299ه.ش بین ایران و شوروی به دولت ایران واگذار گردید. ازانجایی ک این بانک نیز سرمایه کافی دراختیار نداشت و در وصول مطالباتش بامشکلات فراوان روبه رو بود لذا در سال1312به بانک کشاورزی ایران پیوست.

بانک عثمانی: این بانک که اصولا یک بانک انگلیسی بود به شکل یک شرکت سهامی و با سرمایه مشترک فرانسه و انگلیس در استامبول تشکیل شد. بخش مهم معاملات بانکی در ترکیه توسط این بانک صورت می گرفت و شعباتی نیز در انگلستان،مصر،قبرس،فلسطین،عراق ،یونان، ایران و عربستان داشت. این بانک اقدام به تاسیس چند شعبه در ایران و در شهرهای تهران، همدان وکرمانشاه نمودو کلیه عملیات بانکی را تا زمان انحلال انجام میداد.

بانک ایران و روس: این بانک از طرف دولت شوروی و با سرمایه یکصد میلیون روبل که تمامی ان پرداخت گردیده بود، به منظور تسهیل در امر مبادلات بین دو دولت ایران شوروی تاسیس گردید. فعالیتهای این بانک محدود به انجام امور مالی موسسات بازرگانی وابسته به شوروی و مبادلات بازرگانی  بین دو کشور بوده است.

بانک سپه: این بانک که در حقیقت اولین بانک ایرانی میباشد، که از سرمایه و وجوه صندوق بازنشستگی افسران ارتش در 1304 تاسیس گردید. اگرچه منظور اولیه از تاسیس این بانک ،تمرکز وجوه ارتش و پرداخت حقوق و هزینه ها یعنی انجام امور مالی بوده است. با این وصف این بانک با تاسیس شعباتی در شهرهای مختلف کشور مبادرت به بعضی از عملیات بانکی نظیر گشایش حسابداری، صدور حواله، نقل و انتقال وجوه، تنزیل بروات تجاری، اعطای وامهای بانکی و سایر عملیات تجاری نموده است. که با اساسنامه جدید به شکل شرکت سهامی تبدیل گردید.

بانک رهنی ایران: موسسه رهنی ایران با کسورات بازنشستگی و تحت نظارت و وزارت دارایی تاسیس گردید. وظیفه این بانک اعطای وامهای کوتاه مدت با بهره کم و در مقابل وثیقه های منقول بوده است. این موسسه پس از تاسیس بانک ملی ایران جز این بانک شد و از زمانی که بانک رهنی تاسیس شد، با تغییر بانک به نام بانک کارگشایی معروف گردید در حال حاضر این بانک از سازمانهای تابع بانک ملی است و دارای شعبات متعددی در تهران و شهرهای مختلف ایران میباشد ودر مقابل اثاثیه منزل، فرش،طلا و زیورالات و.....وام میدهد.

بانک ملی ایران: در دوره ششم قانون گذاری در سال 1306، قانون تشکیل بانک ملی ایران به تصویب نهایی مجلس ش.رای ملی رسید. شکل قانونی تاسیس بانک ملی به صورت سهامی بوده است و به موجب اساسنامه اولیه اش یک بانک تجاری بوده و میتوانست تمام عملیات بانکی را که یک بانک معمولی انجام میدهد اجرا کند. طبق قراردادی که بین دولت ایران و بانک شاهنشاهی منعقد گردید بانک شاهنشاهی در برابر شرایط زیر از حق صدور اسکناس صرف نظر نمود.

1-     دولت ایران مبلغ دویست هزار لیره انگلیس به بانک شاهنشاهی بپردازد.

2-     بانک شاهنشاهی حق معاملات غیر منقول و تملک ان را در ایران داشته باشد،مشروط براینکه انتقال اموال غیرمنقول به دیگری از یکسال تجاوز نکند.

3-     از ان تاریخ به بعد بانک شاهنشاهی دیگر به عنوان نماینده دولت برای رسیدگی به حساب ها نخواهد بود.

4-     چنانچه اختلافی بین دولت ایران و بانک شاهنشاهی بروز کند به حکمیت رجوع شود و در صورتی که به این طریق اختلافات حل نشد،حکم جامعه ملل تعیین خواهد شد.

پیش از تشکیل بانک مرکزی ایران یکی از وظایف اساسی بانک ملی انجام  عملیات بانکی خزانه دولت و بنگاها و شهرداری ها و نگهداری حسابهای انها بوده است.علاوه بر این   حق احصاری انتشار اسکناس به مدت 10سال به بانک ملی واگذار گردید و بدین ترتیب پس از 43 سال حق انتشار اسکناس به ملت ایران واگذار شد.

بانک های خصوصی: اولین بانک خصوصی در ایران بانک بازرگانی بود. در فاصله از میان برچیده شدن شعب بانک انگلیس در ایران و خاورمیانه، 4 بانک خصوصی صادرات، تهران، بیمه بازرگانان و بانک پارس تاسیس گردید. از آنجایی که قوانین خاصی در رابطه با فعالیت های بانکی در ایران وجود نداشت، لذا لایحه قانون بانکی تنظیم و پس از تصویب به مورد اجرا گذاشته شد. ازسال1351 به بعد تا سال1357 نیز به لحاظ افزایش شدید درامد نفت، تعدادبانکهای کشور افزایش یافت و از 27  به 36 بانک (به جز بانک مرکزی) بالغ گشت.

بانکداری پس از انقلاب اسلامی

پس از انقلاب اسلامی تغییرات بانکداری در جهت اسلامی کردن فعالیت بانکها درکشور (حذف بهره یا ربا از سیستم بانکی) به صورت زیر بوده است.

1- ملی کردن و تصویب لایحه اداره امور بانک ها

به لحاظ عواملی نظیر: انتقال سرمایه ها به خارج توسط سرمایه داران؛ سلب اعتماد مردم نسبت به بانکها و هجوم انها برای گرفتن سپرده هایشان؛ بدون وصول ماندن مطالبات بانکها؛ و کاهش ارزش داراییهای بانکهای خصوصی، بانکها در وضعیتی قرارگرفته بودند که حتی باکمک بانک مرکزی قادر به ادامه ی حیات نبودند و در معرض ورشکستگی قرار داشتند. در چنین شرایطی به منظور حفظ حقوق و سرمایه های ملی و به کار انداختن چرخ های تولیدی کشور و نیز تضمین سپرده ها و پس انداز های مردم در بانکها، طبق مصوبه شورای انقلاب کلیه بانکهای خصوصی ایران ملی اعلام گردید. پس از تصویب قانون ملی شدن بانکها کلا 28بانک مشمول این قانون گردید که از این تعداد در 14 بانک خارجیها سهیم بودند و14 بانک بقیه مالکیت ایرانی داشتند.

2- ادغام بانکها

گسترش بیش از حد شبکه بانکی، افزایش هزینه های پرسنلی و غیر بهره ای، اتلاف منابع انسانی و مالی، سوداوری از راه های نامعقول و عدم قدرت اجرایی و نظارتی بانک مرکزی، طرح ادغام بانک ها در خرداد 1358 به تصویب مجمع عمومی بانکها رسید و بانکها به صورت زیر در هم ادغام گردیدند:

الف-بانکهای خصوصی:  (بانک صنعت و معدن، بانک مسکن، بانک کشاورزی)

ب-بانکهای  تجاری: (بانک ملی، بانک سپه،  بانک رفاه کارگران، بانک تجارت، بانک ملت، بانک صادرات)

3- برقراری سود تضمین شده و کارمزد

- حداقل سود تضمین شده برای سپرده ها: به سپرده های غیردیداری (سپرده های ثابت و پس انداز) سودی به عنوان حداقل سود تضمین شده با نرخ 8.5درصد درسال برای سپرده های ثابت و حداقل سود تضمین شده معادل 7درصد در سال برای سپرده های پس انداز تعلق میگیرد. به این سپرده ها علاوه بر حداقل سود مزبور،در پایان هر سال درصورتی که بانک سود اضافی داشته باشد به نسبت میزان سپرده سود اضافی پرداخت خواهد گردید. به سپرده های نقدی ضمانت نامه ها و پیش پرداخت اعتبارات اسنادی سودی تعلق نمیگیرد.

- کارمزد اعطای وامها وسایر تسهیلات اعتباری: احتساب و دریافت بهره از انواع اعتبارات و وامها و سایر تسهیلات اعتباری حذف و برای جبران هزینه های بانکها کارمزد و سهم سود تضمین شده به شرح زیر منظور شد:

الف) وامهای مسکن انفرادی، اعم از احداث، خرید، تکمیل و تعمیر.  ب) وام کشاورزی پ) وامهای تولیدی، صنعتی و معدنی ت) وامها و تسهیلات اعتباری یازرگانی و سایر خدمات ضروری

- کارمزد اعصای تسهیلات صادراتی

- کارمزد جرایم تاخیر تادیه

4- تصویب قانون عملیات بانکی بدون ریا

در سال 1362 به تصویب مجلس ش. ا رسید و از 1363 به مرحله اجرا درآمد

فصل اول قانون: اهداف و وظایف نظام بانکی: استقرار نظام پولی اعتباری بر مبنای حق و عدل (با ضوابط اسلامی)  

فصل دوم و سوم: تجهیز منابع پولی و اعطای تسهیلات

فصل چهارم: بانک مرکزی

فصل پنجم: سیاست های پولی و موارد متفرقه دیگر

فصل دوم: تجهیز منابع پولی و اعطای تسهیلات

1- تجهیز منابع پولی به دو صورت امکان پذیر است:

 الف) سپرده های قرض الحسنه: به دو نوع قرض الحسنه جاری و قرض الحسنه پس انداز تفکیک می شود. قرض الحسنه جاری که دارندگان حساب میتوانند از طریق چک اقدام به دریافت و پرداخت نمایند. قرض الحسنه پس انداز که با استفاده از دفترچه اقدام به برداشت مینمایند. ضمنا در این نوع قرض الحسنه سودی تعلق نمیگیرد. فقط در خصوص سپرده های پس انداز، بمنظور تشویق سپرده گذاران، می توانند جوایز محدودی اعطا نمایند.

در این نوع سپرده ها، رابطه دائن و مدیون است که اجازه تصرف در وجه سپرده گذار را به بانک میدهد و این سپرده ها بر ذمه بانک است و بانک موظف است عندالمطالبه از موجودی هر سپرده گذار به هر میزان که درخواست نماید مسترد نماید.

ب) سپرده های سرمایه گذاری مدت دار: به دو صورت کوتاه مدت و بلندمدت در یافت می گردد. این سپرده ها به قصد انتفاع به بانک سپرده می شود و بانک ها با قبول ضمنی وکالت از طرف صاحبان سپرده های سرمایه گذاری، پس از وضع سپرده های قانونی، وجوه مربوطه را در عملیات مجاز بانکی به کار گیرند.

2- اعطای تسهیلات بانکی (تخصیص منابع پولی): درنظام بانکی جدید سپرده های سرمایه گذاری از طریق بانکها درفعالیتهای مختلف اقتصادی مشارکت مینماید و بانکها می توانند به عنوان وکیل سپرده گذاران قسمتی از سرمایه و یا منابع مورد نیاز این بخشها را به صورت مشارکت تامین نمایند.

الف) تسهیلات اعطایی در قالب عقود مضاربه، مشارکت مدنی، مشارکت حقوقی، فروش اقساطی مواد اولیه و لوازم یدکی، فروش اقساطی وسایل، لوازم و تاسیسات، فروش مسکن، اجاره به شرح تملیک، سلف، جعاله، سرمایه گذاری مستقیم، مزارعه، مساقات که ازمحل منابع سپرده گذاران در به کارگرفتن انها وکیل می باشد.

ب- تسهیلات اعطایی در قالب قرض الحسنه از محل سپرده های قرض الحسنه تودیعی اشخاص.

ج- تسهیلات اعطایی در قالب خرید دین از محل منابع بانک.