خلاصه فصل دوم: سیستم های پولی

سیستم های پولی را در دوران تاریخی می توان به صورت زیر دسته بندی نمود:

1- سیستم پول کالایی: زمانی که در یک جامعه از کالای خاصی به عنوان پول استفاده میشود، میگویند در انجا سیستم پایه کالا یا پول کالایی وجود دارد که ارزش ان به عنوان کالا برابر با ارزش ان به عنوان پول است. در جوامع اولیه پول هایی که مورد استفاده قرار میگرفتند شکل کالایی (مانند اهن، مس، برنج، چرم، ذرت، نمک، پوست حیوانات، چاقو، عاج فیل، صدف، دندان وال،...) داشته به همین دلیل پول کالایی نامیده میشدند. اما به دلیل لزوم خصوصیات پول که در فصل گذشته گفته شد این کالاها با مشکلات زیادی همراه بودند و در این میان فلزات مناسب ترین شکل پول بوده است، زیرا خصوصیات یک پول مناسب را دارا میباشند و ابتدا اهن و مس به عنوان پول مورد استفاده قرار گرفت اما به دلیل روش های ذوب و کشف این فلزات و وفور انها مقبولیت خود را از دست داده و طلا و نقره به دلیل خواص مناسب و کمیابی به عنوان پول در میان مردم قرار گرفتند. تاریخ تحول پول، حرکت از پول کالایی (طلا و نقره) به پول تحریری (حساب ها ی جاری بانکی) بوده است.

جدول زیر بعضی از مهم ترین انواع پول در طول تاریخ را نشان میدهد :

اهن مس برنج چرم ذرت نمک اسب گوسفند خوک

بز پوست لاک پشت دریایی دندان گراز (دریایی) دندان وال (نهنگ) عاج فیل پوست دارکوب پر اینه-شیشه صدف براق

عرق نیشکر شیره تنباکو ابزار کشاورزی طلا نقره چاقو کاغذ سیگار

 1-1- سیستم دو فلزی: در اغلب دوران ها  طلا و نقره به طور هم زمان به عنوان پول در جریان بوده اند که سیستم دو فلزی یا پایه پول دو فلزی نامیده میشود. یک تعریف دولتی و رسمی از نسبت مبادله بین طلا و نقره به صورت زیر است: برای مثال نسبت رسمی نقره به طلا 15 به 1 بوده است، به این معنا که 15 اونس نقره میتوانست با  1 اونس طلا مبادله شود. اما پس از مدتی ارزش کالایی و اسمی سکه های طلا و نقره متفاوت شد و دولت های دارای سیستم دو فلزی با مشکلات تبدیل و تنظیم این فلزات مواجه گردیدند.

قانون گرشام: گرشام این قانون را چنین بیان نمود که پول بد، پول خوب را از جریان خارج میکند. به این معنا که اگر استخراج نقره در جامعه زیاد شود قیمت بازاری ان نسبت به قیمت رسمی ان کاهش می یابد. بطور مثال نسبت بازاری 14 به 1 می گردد. پس مردم در مبادلات از ان بیشتر استفاده میکنند و به تدریج سکه طلا در جامعه کمیاب میشود. و یا برخی به دنبال کسب سود به معاوضه طلا و نقره در دو منطقه مختلف پرداخته و بتدریج طلا را از مبادلات خارج کرده اند. به عبارت دیگر پول بد (نقره که قیمت رسمی ان بیش از قیمت کالایی ان میباشد)، پول خوب (طلا که قیمت رسمی ان کمتر از قیمت کالایی ان است) را از جریان خارج میکند. در نتیجه قانون گرشام مشخص میسازد که استاندارد دو پایه نامطلوب بوده است و جوامعی که از این سیستم استفاده میکردند به تدریج شاهد حذف یکی از فلزات برای مدتی از جریان بوده اند و تنها راه رهایی از این مشکل، رفتن به سمت سیستم تک پایه به ویژه طلا بوده است.

1-2- سیستم تک فلزی (پایه طلا): سیستم پایه طلا سیستمی است که یک کشور واحد پولی اش را بر حسب طلا معین میکند و ابتدایی ترین منفعت این سیستم ان بود که اطمینان کاملی به شهروندان در رابطه با پولی که در اختیار دارند میداد و سکه هایی که انها با خود حمل میکردند برابر با ارزش بازاری کالای ان بود. بزرگترین منفعت سیستم پایه طلا، ثبات و احساس اطمینانی است که در فعالان اقتصادی و اعتباردهندگان به وجود اورده بود. اما این سیستم اشکالاتی نیز داشت که موجب عدم کارایی و از بین رفتن ان شد. مهم ترین اشکال سیستم پایه طلا این بود که اگر یک کشور با کسری تراز پرداخت ها مواجه میگردید (واردات بیش از صادرات بود) در این صورت مازاد پرداختی خود را باید با طلا پرداخت میکرد و طلا از کشور خارج میشد و این ذخایر نمیتواند برای تصفیه جریان خروج بلند مدت طلا از کشور کافی باشد و موجب تهی شدن طلا در کشور میشود. تنها راه ان کاهش قیمت کالا در کشور بود که خارجی ها کالاهای بیشتری خریداری کنند که در این صورت مشکل کسری تراز پرداخت ها و خروج طلا متوقف میشود، اما مسئله این است که با کاهش قیمت در سطح جامعه امراض اجتماعی نظیر بیکاری، کاهش قیمت سهام، ورشکستگی تجار و اشوب نیروی کار به دنبال دارد که باعث شد سیستم پایه طلا رها گردد.

2- پول اعتباری: گفته شد که در سیستم پایه کالا فقط کالاها به عنوان پول در جریان قرار میگرفت، اما این امر نمیتواند واقعی باشد زیرا هر کالایی (حتی طلا) به مقدار زیاد بسیار حجیم و بزرگ میشود. به این دلیل کالاها در جایی سپرده گذاری شدند و در قبال انها مدرکی حاکی از مالکیت ان کالا داده شد که این مدرک صد در صد معادل همان کالایی است که در خزانه نگه داری میشود و در هر زمانی قابل تبدیل است و پایه کالا را تغییر نمیدهد. این رسیدها به مرور زمان همان نقش پول را بازی کرده و در جریان معاملات بعنوان پول به کار رفتند. به این نوع پول، پول اعتباری گفته می شود.

2-1- پول دارای پشتوانه کامل: تا مدتی بسیاری از کالاها به شکل رسیدهای دارای پشتوانه کامل جریان یافتند. به این معنی در ازای رسید، لازم است به اندازه ارزش کالایی کامل آن رسید، کالا در خزانه نگه داری شود و در هر زمانی قابل تبدیل است و پایه کالا را تغییر نمیدهد.

2-2- پول غیر قابل تبدیل (اسکناس بدون پشتوانه): از آنجائیکه همه سپرده گذاران، همزمان طلای خود را نمی خواستند، صرافی ها به فکر وام دادن طلاها و سود بردن از این امر افتادند. لذا به مرور زمان، مقدار طلاهایی که واقعا به صورت سپرده نگهداری می شود، اساسا کمتر از مبلغی است که در رسید ها نوشته شده است. لذا پشتوانه رسیدها از 100 درصد به 50 و 25 و 10 و در نهایت به صفر درصد رسید.  اگر پولی هیچ کالایی (طلایی) را بعنوان پشتوانه نداشته باشد، در این صورت هیچ کس نمی تواند رسیدها را به طلا تبدیل کند؛ و این یعنی پول بدون پشتوانه. همه پول هایی که دست به دست میگردد (نظیر سکه ها و اسکناس) و ما در جیب خود ان را حمل میکنیم، پول های غیر قابل تبدیل میباشند. به طور خلاصه اگر ارزش یا هزینه کالایی پول، کمتر از ارزش ان به عنوان پول باشد، چنین پولی را پول غیر قابل تبدیل گویند.

2-3- پول بانکی (تحریری): منظور از پول بانکی همان سپرده های حساب جاری در بانک ها میباشد و امروزه بخش مهمی از معاملات با پول بانکی صورت میگیرد. هر اندازه کشوری پیشرفته تر باشد، استفاده از پول بانکی در ان بیشتر است. چک نیز همان وظایف پول را انجام میدهد و مردم میتوانند بدهی های خود را با ان پرداخت کنند. پول بانکی نه تنها کار اسکناس را انجام میدهد بلکه حمل و نقل ان اسان است و برتری دارد.

سیستم دو فلزی در ایران: در نیمه اول قرن گذشته پول در ایران بر اساس سیستم دو فلزی (طلا و نقره) رایج بوده است. در این سال ها به لحاظ وفور طلا در ایران، قسمتی از ان به صورت مسکوک به نام تومان طلا که ارزش ان تقریبا برابر 50 عباسی نقره بود، پول اصلی را تشکیل میداد. ارزش شاهی که کوچکترین جزء پول ایران بود به میزان 20|1 قران تعیین گردید. از انجایی که در این سالها عیار سکه های نقره و طلا چندین بار تنزل یافت، در سال 1236 هجری شمسی، جدولی برای یکسان کردن عیار سکه ها تهیه و به تمام ضرابخانه ها ابلاغ گردید.

نوع فلز	نام سکه	وزن فلز موجود در سکه به گرم
طلا	تومان(اشرافی) 2|1تومان (پنجهزاری)	225/3 6125/1
نقره	قران 2|1 قران 4|1 قران	5 5/2 25/1
مس	2 شاهی 1 شاهی نیم شاهی	10 5 5/2

همانطوری که مشاهده میشود در ایران بیش از دو فلز در جریان بوده است. یک گرم طلای خالص برابر با 5/15 گرم نقره خالص یعنی همان نسبت 1 به 5/15 مورد قبول کشورهای امریکا و فرانسه تعییین شده بود. اما از انجایی که در ایران طلا ارزان تر از قیمت بین المللی ان بود و ارزش نقره نسبت به طلا افزایش میافت لذا نسبت مزبور یعنی 1 به 5/15 نتوانست برای مدت زیادی دوام اورد. در حدود سال 1250 ه ش کشورهای اروپایی و امریکایی پایه نقره را کنار گذاشته و به سیستم تک فلزی طلا روی اوردند. در نتیجه این اقدام قیمت نقره در بازارهای جهانی رو به تنزل گذاشت. از انجایی که در این زمان رابطه نقره به طلا در ایران به نسبت 1 به 14 و در اروپا 1 به 5/15 بود، خروج هر کیلو طلا از ایران معادل 5/1 کیلو گرم نقره برای صادر کننده ان سود داشت که باعث شد صدور طلا از ایران تشدید یابد که منجر به به وجود امدن سیستم تک فلزی نقره گردید.

سیستم پایه نقره در ایران: براثر کاهش پی در پی قیمت نقره و بالاتر بودن قیمت رسمی ان نسبت به قیمت کالایی اش، به تدریج قران نقره جانشین تومان طلا (اشرفی) و سایر مسکوکات طلا نظیر 2/1 تومان (پنجهزاری) و غیره گردید و این فلز (طلا) از جریان خارج شده و در بازار به قیمت فلزی خود یعنی بیش از قیمتی که به طور رسمی برای ان تعیین گردیده بود (1 تومان معادل 10 قران) به فروش میرسید. در نتیجه این اقدام، قیمت نقره نسبت به تومان طلا و همچنین نسبت به پول کشورهای دیگر که پایه طلا را اختیار کرده بودند، پایین امد که موجب خرید طلا و صدور ان از کشور ایران شد و این امر هر روز شدت میافت. پس از مدتی دولت خود به جمع اوری و اندوختن طلا پرداخت. بدین ترتیب طلا از گردش خارج شد و نقره به تنهایی عهده دار وظیفه پول در کشور گردید و سیستم پولی ایران به یک فلزی تبدیل شد و ارزش ان بیش از هر چیزی تحت تاثیر بهای این فلز در بازارهای بین المللی و میزان تولید ان قرار گرفت.

چگونگی تبدیل قران نقره به ریال: از انجایی که پول ایران همچنان بر پایه نقره قرار داشت و قیمت نقره نیز در بازارهای جهانی دائما در حال نوسان بود ، مانع تثبیت قران ایران گردید. در این شرایط دولت ایران به فکر تغییر پایه پولی از نقره به طلا افتاد، اما از انجایی که اجرای این نقشه نیازمند تدارک مقدار قابل ملاحظه ای طلا بود، لذا درامد نفت در بودجه سال 1308 از درامد عمومی به منظور خرید طلا اختصاص داده شد. نتیجه این اقدامات این شد که اولا ارزش رسمی ریال با ارزش فلزی ان در  رابطه با ارزهایی که بر پایه طلا قرار داشتند یکسان گردد. ثانیا ریال عینا جانشین قران گردید به عبارت دیگر از اول فروردین ماه 1311 قران که بیش از یکصد سال رواج داشت جای خودش را به ریال داد.