خلاصه فصل هشتم کتاب : بانک مرکزی و تغییرات عرضه پول

 بانک مرکزی در واقع یک موسسه مالی مهم و مستقل در کشور است و امروزه وظایف بسیاری را انجام می دهد. اما هریک از اقتصاددانان بانک مرکزی را بر اساس یکی از وظایف آن تعریف کرده اند. لذا برای آنکه بفهمیم بانک مرکزی چیست باید وظایف آن را مرور کرد. قبل از آن اشاره ای به تفاوت وظایف بانک مرکزی و بانک های تجاری باید داشته باشیم: اول؛ بانک مرکزی برای منافع عموم تأسیس می شود نه منافع افراد خاص. دوم؛ بانک مرکزی رابطه خاصی با دولت دارد و بر فعالیت های وی اثرگذار است. سوم؛ بانک مرکزی بطور مستقیم با مردم سرو کار ندارد. چهارم؛ بانک مرکزی سپرده های مردم را قبول نمی کند.

وظایف بانک مرکزی:

1- بانک ناشر اسکناس: چاپ اسکناس مهمترین وظیفه بانک مرکزی است و در ایران از زمان تأسیس بانک مرکزی در سال 1339 این امر به وی واگذار گردید. اما دلایل انحصاری بودن نشر اسکناس توسط بانک مرکزی عبارت است از:

الف) نیاز به کنترل بانک مرکزی بر حجم اعتبارات و خلق پول که از طریق بانک های تجاری صورت می گیرد

ب) درصورتیکه اسکناس توسط چندین بانک منتشر گردد از حیثیت و اعتبار و حتی تضمین ارزش قدرت پرداخت آن ها می کاهد

ج) انتشار اسکناس توسط بانک مرکزی، از خاصیت یکنواختی برخوردار خواهد بود

د) نیاز به کنترل و نظارت دولت بر کارهای غیرقانونی و قانون شکنی در انتشار اسکناس

2- نماینده بانکدار و مشاور و راهنمای مالی دولت: بانکدار دولت یعنی حساب های وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی و وابسته به دولت و شرکت های دولتی و شهرداری ها را اداره و هدایت می کند. جهت جلوگیری از افزایش مالیات و با استقراض از مردم، به دولت وام های کوتاه مدت می دهد. راهنمای مالی دولت یعنی بدهی مالی دولت را اداره کرده و در موضوعات مهم سیاست اقتصادی از جمله انتخاب روش تأمین مالی مناسب برای کسری بودجه، کمک خواهد نمود.

3- متولی ذخایر بانک های تجاری و تخصصی: بانک مرکزی بعنوان بانکِ بانک ها چند وظیفه را انجام میدهد: نگهداری ذخایر بانک های تجاری و هدایت اعتبارات و سیستم بانکی، تنزیل اسناد تجاری و پرداخت اعتبار، راهنما و هدایتگر و تعیین کننده خط مشیِ بانک های تجاری.

4- متولی ذخایر خارجی ملی: هدف از حفظ این ذخایر، مواجه شدن با عدم تعادل در تراز پرداخت های خارجی و حفظ ثبات نرخ ارز می باشد. بعلاوه بعنوان پشتوانۀ اسکناس ها و تعهدات سپرده ای بانک ها باید کمی ذخایر طلا و ارز نگهداری شود.

5- آخرین قرض دهنده: حق نشر اسکناس و تمرکز ذخایر در بانک دو عامل مهم برای افزایش قدرت بانک مرکزی بعنوان قرض دهندۀ نهایی می باشند.

6- اطاق پایاپای: برای تسویه پرداخت چک ها و برواتی که به عهده بانک های مختلف است. بعبارتی دیگر بمنظور تسویه حساب بین بانک های مختلف این وظیفه مطرح گردید.

7- کنترل کنندۀ اعتبارات: از آنجائیکه نوسانات در حجم اعتبارات، باعث نوسانات وسیع در ارزش پول می گردد، این وظیفه در قانون پولی هر کشور گنجانده شده است. (مثلا به طور خاص تعیین حداکثر مجموع وام ها و اعتبارات بانک ها در تبصره بانکی امده است).

ترازنامه بانک مرکزی:

 

جدول 1- ترازنامه بانک مرکزی
دارایی ها	بدهی ها
دارایی های خارجی (طلای نزد صندوق بین المللی پول، ارزهای تهاتری، ارز، سهمیه، سهام)	سکه و اسکناس منتشره (در دست اشخاص و بانک های تجاری)
بدهی بخش دولتی	ذخایر بانک ها (ذخایر قانونی، ذخایر اضافی و سپرده آزاد بانک ها نزد بانک مرکزی)
بدهی بانک ها	سپرده های بخش دولتی
سایر دارایی ها (اسکناس و مسکوک نزد بانک مرکزی، وسایل اداری و غیره)	بدهی های ارزی (وام ها و اعتبارات دریافتی از خارج و سپرده ارزی)
	حساب سرمایه و سایر بدهی ها

 

پایه پولی یا پول پرقدرت:  عبارت است از مجموع بدهی های پولی بانک مرکزی که شامل اسکناس و مسکوک در جریان و ذخایر بانک ها (ذخایر اضافی و ذخایر قانونی) می باشد.

H=C+R

R=RR+ER

H=C+RR+ER

اجزای طرف راست رابطه فوق نشاندهندۀ چگونگی استفاده از پایه پولی را که مصارف پایه پولی می نامند، نشان می دهد. ولی برای رسیدن به منابع پایۀ پولی باید به ترازنامه بانک مرکزی رجوع کرد. اگر ترازنامه بانک مرکزی را به صورت زیر بنویسیم، در طرف بدهی ها همان مصارف پایه پولی می ماند و در طرف دیگر منابع پایه پولی پدیدار خواهند شد.

 

جدول 2- ترازنامه بانک مرکزی
دارایی ها	بدهی ها
(دارایی های خارجی - بدهی های ارزی)	سکه و اسکناس منتشره
(بدهی بخش دولتی- سپرده های بخش دولتی)	ذخایر بانک ها
بدهی بانک ها
(سایر دارایی ها – حساب سرمایه و سایر بدهی ها)

 

بطور خلاصه می توان نوشت

جدول 3- پایه پولی
منابع پایه پولی	مصارف پایه پولی
خالص دارایی های خارجی	سکه و اسکناس منتشره
خالص بدهی بخش دولتی	ذخایر بانک ها
بدهی بانک ها
خالص سایر دارایی ها