خلاصه فصل نهم- سیاست پولی وابزارهای آن

بطور کلی بانک مرکزی برای آنکه بر عرضه پول اثر گذارد، از سه وسیله استفاده میکند: عملیات بازار باز که بر پایه پولی اثر میگذارد، تغییر در نرخ تنزیل مجدد که از طریق میزان استقراض بانکها از بانک مرکزی بر پایه پولی اثر میگذارد، ذخیره قانونی که بر ضریب فزاینده اثر میگذارد.

الف-عملیات بازار باز. عملیات بازار باز از مهمترین ابزارهای سیاست پولی است که به صورت خرید و فروش اوراق مشارکت انجام می گیرد. خرید اوراق قرضه منجر به بسط پایه پولی و بنابراین عرضه پول می گردد، درحالی که فروش اوراق قرضه در بازار، باعث کاهش پایه پولی و در نتیجه عرضه پول میشود.

اثرات عملیات بازار باز بر اقتصاد:

1. تغییرات در ذخایر بانکها و پایه پولی: اگر متغیرهای موجود در ضریب فزاینده پولی (نظیر r، r¢، e، c ) ثابت و مستقل از فعالیت عملیات بازار باز باشند، در اینصورت معاملات بانک مرکزی بر روی اوراق قرضه، اثرات نسبتا قابل پیش بینی را بر حجم پول و دیگر متغیرهای کلی پولی خواهد داشت.

2. تغییرات در قیمت اوراق قرضه و نرخ بهره: وقتی که بانک مرکزی اقدام به خرید اوراق قرضه میکند،این عمل مستقیما منجر به افزایش قیمت اوراق قرضه و بنابراین کاهش بازدهی آن و نرخ بهره می گردد. همینطور افزایش در ذخایر بانکها که در اثر خریدهای بازار آزاد بانک مرکزی حاصل شده، بانک های تجاری را برای خرید اوراق قرضه تشویق خواهد کرد. این عمل نیز موجب افزایش بیشتر قیمت و کاهش بیشتر بازده ورقه قرضه و نرخ بهره می گردد.

3. تغییر در انتظارات بخش خصوصی: اگر بانک مرکزی اقدام به خرید مقادیر زیاد اوراق قرضه نماید ممکن است مردم این عمل بانک مرکزی را به عنوان آسانتر شدن شرایط اعتباری و نیز تغییر اساسی در سیاست پولی تلقی نماید. در چنین شرایطی مردم تغییرات بیشتری را در همین جهت انتظار داشته و در نتیجه این انتظارات می تواند تاثیر مثبتی بر فعالیت های کلی اقتصاد به ویژه بر تصمیمات مربوط به سرمایه گذاری داشته باشد.

اگر طرف مقابل بانک مرکزی در بازار عملیات بازار باز مردم و بانک تجاری باشند، حالات مختلفی پیش خواهد آمد:

ب-سیاست تنزیل. تنزیل کردن در حقیقت استقراض بانکهای تجاری از بانک مرکزی تعریف می شود. این سیاست که در ابتدا مستلزم تغییرات در نرخ تنزیل مجدد می باشد، از طریق حجم وام های تنزیلی و پایه پولی بر عرضه پول اثر میگذارد، افزایش وام های تنزیلی پایه پولی را اضافه نموده و منجر به افزایش عرضه پول میگردد، در حالی که کاهش این وام ها با کم کردن پایه پولی، عرضه پول را کاهش می دهد. تسهیلاتی که بانک مرکزی در رابطه با وام های تنزیلی برای بانکها ایجاد میکند کانال تنزیل یا دریچه تنزیل نامیده میشود.

عملیات دریچه تنزیل. بانک مرکزی از دو طریق می تواند بر حجم قرضهای تنزیلی اثر گذارد: 1.بوسیله اثر گذاری بر قیمت قرضها (نرخ تنزیل مجدد) 2.اثر گذاری بر مقدار وام ها از طریق کنترل و اداره این دریچه

به طور کلی قرضهای تنزیلی بانک مرکزی به بانکها سه نوع است: اعتبارات تعدیلی (به منظور کمک به بانکها برای رفع مشکلات کوتاه مدت نقدینگی که در اثر برداشتهای موقتی از سپرده ها ناشی می شود)، اعتبارات فصلی (در رابطه با نیازهای فصلی تعداد کمی از بانکها در مناطق کشاورزی که دارای برنامه های فصلی هستند)، و بسط اعتبارات و یا اعتبارات بسط یافته (به بانکهایی که با مشکلات نقدینگی سخت در اثر برداشتهای پی در پی از سپرده ها مواجه اند داده می شود)  بانکها این نوع اعتبارات را از طریق ارایه یک طرح پیشنهادی مبنی بر نیاز به تامین نقدینگی بانک کسب می کنند. بانک مرکزی به طرق مختلفی می تواند برای جلوگیری از استفاده نادرست و نیز محدود کردن این اعتبارت اقدام نماید. اگر بانکی بطور مکرر برای گرفتن چنین اعتباراتی مراجعه کند، بانک مرکزی پرداخت وام را به تاخیر می اندازد.

افزایش نرخ تنزیل»»»»سیاست انقباضی (کاهش حجم پول)

کاهش نرخ تنزیل»»»»سیاست انبساطی(افزایش حجم پول)

ج-ذخیره قانونی: تغییرات در ذخایر قانونی از طریق تغییر در ضریب فزاینده پولی بر عرضه پول اثر میگذارد. با افزایش در ذخایر قانونی، مقدار سپرده ها با توجه به سطح معینی از پایه پولی کاهش یافته، به کاهش در عرضه پولی منتهی می شود. از طرف دیگر با کاهش در ذخایر قانونی به لحاظ افزایشی که در ضریب فزاینده پولی حاصل می گردد منجر به بسط عرضه پول می شود.

افزایش نرخ ذخیره قانونی »»»» (کاهش اعتباردهی و خلق پول) »»»» حجم پول کاهش پیدا میکند

کاهش نزخ ذخیره قانونی »»»» افزایش حجم پول

ابزارهای سیاست پولی و عملکرد آنها در ایران

الف- عملیات بازار باز در ایران. پس از تصویب قانون بانکداری بدون ربا و اعمال آن، در سال 1368، الزام بانکها به خرید اوراق قرضه دولتی لغو گردید و به بخش خصوصی نیز اوراق قرضه جدیدی ارایه نشد. با وجود اهمیت بسیار زیاد این ابزار سیاست پولی در کشورهای صنعتی، در ایران بویژه پس از اعمال بانکداری بدون ربا این ابزار دیگر کارایی ندارد و و بجای آن اوراق مشارکت جایگزین شده است.

ب- در ایران طبق قانون پولی و بانکی، تعیین نرخ ذخایر قانونی سپرده بانکها از اختیارات بانک مرکزی است که برحسب ترکیب و نوع فعالیت بانکها برای آن نسبتهای متفاوتی تعیین میگردد که این نسبت از 10درصد کمتر و از 30درصد بیشتر نخواهد بود. در  سال1394 به 13درصد کاهش پیدا کرده است!!

ج- سیاست تنزیل در ایران: این ابزار نقش چندانی در هدایت سیاست پولی ایران بویژه در سالهای پس از انقلاب اسلامی نداشته است. پس از اعمال بانکداری بدون ربا از سال1359 دیگر استفاده نشده است!!

ب-سیاست تنزیل در ایران. در ایران پس از اعمال بانکداری بدون ربا از سال 1359 به بعد دیگر این ابزار استفاده نشده است. قبل از انقلاب اسلامی نیز اگرچه حجم اعتبارات سیستم بانکی قابل توجه بوده است، اما منابعی که بانکها از طریق تنزیل مجدد به دست می آوردند، نسبت به بدهی بانکها به بانک مرکزی قابل توجه نبوده است. این ابزار نقش چندانی در هدایت سیاست پولی ایران بویژه در سالهای پس از انقلاب اسلامی نداشته است.

اهداف سیاست پولی

1. اشتغال کامل. سطح اشتغال کامل از جمله مهمترین اهداف کلیه ملل میباشد، زیرا: الف- وقتی که سطح اشتغال کامل باشد نه تنها در اقتصاد نیروهای کار بیکاری وجود ندارد بلکه از منابع آن نیز بهتر استفاده می گردد و بنابراین GNP نیز افزایش می یابد. ب- نرخ بیکاری بالا منجر به بدبختی زیادی برای انسانها شده، خانواده ها مجبور می شوند تن به مشکلات مالی بدهند.

2. رشد اقتصادی. رشد اقتصادی و اشتغال از جمله اهدافی هستند که به یکدیگر وابستگی نزدیکی دارند. اصولا مدیران و سرمایه گذاران زمانی اقدام به سرمایه گذاری در وسایل و ابزار به منظور افزایش بهره وری و رشد اقتصادی می کنند که نرخ بیکاری پایین باشد. به تعبیر دیگر اگر نرخ بیکاری بالا باشد و کارخانه ها بیکار باشند، انگیزه ای برای مدیران و صاحبان صنایع برای سرمایه گذاری جدید و احداث کارخانه جدید نخواهند داشت.

3. ثبات قیمت.  ثبات قیمتها و جلوگیری از تورم از جمله اهداف مهم اقتصادی در کشورهای مهم جهان میباشد. زیرا افزایش سطح قیمتها (تورم) موجب نا اطمینانی در اقتصاد میشود. همچنین تورم برنامه ریزی برای آینده را با مشکل مواجه میسازد. وهمینطور تورم ممکن است موجب فشارها و نابسامانی های اجتماعی نیز بشود.

4. ثبات نرخ بهره. در شرایطی که نرخ بهره با نوسان همراه باشد، نه تنها تصمیمات خریداران خانه را هنگام خرید با مشکل مواجه میسازد بلکه بر تصمیم سازندگان این خانه ها که چه تعداد بسازند را نیز با مشکل رو به رو میکند.

5. ثبات در بازارهای مالی. یکی از راههایی که بانک مرکزی می تواند به ایجاد ثبات در سیستم مالی کمک کند جلوگیری از وحشت بانکها در موقع مواجه شدن با تنگناهای ذخایر، از طریق نقشی که به عنوان قرض دهنده نهایی دارد، میباشد. ثبات در بازارهای مالی میتواند بوسیله تثبیت نرخ بهره نیز انجام شود،زیرا نوسانات در نرخ های بهره منجر به نااطمینانی زیادی برای موسسات مالی می گردد.

6. ثبات در بازار ارز. افزایش ارزش پولی یک کشور از قدرت رقابتی آن کشور با دیگر کشورها برای صادرات کالا کاسته میشود، برعکس کاهش ارزش پول یک کشور به تورم منتهی می گردد. ملاحظه می شود که ارزش پول یک کشور در بازارهای ارز خارجی به عنوان یک هدف ارزشمند در همه کشورها تلقی می شود.

استراتژی سیاست پولی

بانک مرکزی استراتژی های مختلفی را با هدف قرار دادن متغیرهایی که بین ابزارها و هدف نهایی اش قرار دارد در پیش می‏گیرد. چگونگی ارتباط ابزارهای سیاست پولی، اهداف میانی و اهداف نهایی در نمودار زیر نشان داده شده است.

ابزارهای سیاست پولی	اهداف عملیاتی	اهداف میانی	اهداف نهایی
1.عملیات بازار باز	1.ذخایر موسسات سپرده ای	1.نرخ رشد ذخیره پول	1.اشتغال کامل
2.سیاست تنزیل 3.ذخیره قانونی	2.نرخ تنزیل مجدد 3.پایه پولی	2.نرخهای بهره کوتاه مدت و بلند مدت	2.ثبات قیمت 3.تعادل در تراز پرداختها
			4.رشد اقتصادی

بانک مرکزی برای دستیابی به اهداف نهایی، بوسیله ابزارهای سیاست پولی، اهداف عملیاتی را هدف قرار می دهد. بانک مرکزی برای دستیابی به اهداف نهایی می تواند دو استراتژی را در پیش بگیرد: استرتژی یک مرحله ای و استراتژی دو مرحله ای.

در استراتژی یک مرحله ای ، بانک مرکزی از طریق اهداف عملیاتی مستقیما اهداف نهایی را هدف گیری می نماید. در صورتی که اهداف نهایی از مسیر خود منحرف گردد اعداف عملیاتی تا رسیدن به جهت خواسته شده می تواند تغییر داده شود.

در استراتژی دو مرحله ای این فرایند به دو مرحله تفکیک می شود. در مرحله نخست پس از آنکه بانک مرکزی در مورد اهدافش یعنی اشتغال و سطح قیمت ها تصمیم گرفت، مجموعه ای از متغییرها را که اهداف میانی نامیده میشود و اثر مستقیمی بر بیکاری و سطح قیمتها دارد، انتخاب می کند. اما این اهداف میانی نیز به طور مستقیم و از طریق ابزارهای سیاست پولی تحت تاثیر قرار نمیگیرد. بتابراین بانک مرکزی در مرحله دوم متغییرهای دیگری که اهداف عملیاتی نامیده میشود و تاثیر بیشتری از ابزارهای سیاست پولی می پذیرد را انتخاب می نماید.